Η αντίληψη ότι ο πόθος για την εξουσία είναι πανανθρώπινος και έμφυτος στον άνθρωπο είναι ένα αρχετυπικό αυτονόητο που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.
Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίοι μιλώντας με τους Μηλίους υποστήριξαν ότι “οι άνθρωποι αναγκάζονται πάντοτε από φυσική ορμή να εξουσιάζουν εκείνους από τους οποίους υπερτερούν“. Αιώνες αργότερα, με την υπόθεση του Δαρβίνου περί της “Πάλης για ζωή”, η παραπάνω αντίληψη ενδυναμώθηκε και διατηρήθηκε ως τις μέρες μας. Σύμφωνα με αυτήν, ο άνθρωπος πρέπει να παλέψει για να επιβληθεί τόσο στη φύση όσο και στους όμοιους του, καθώς τελικά επιβιώνει ο πιο δυνατός. Η υπόθεση αυτή φαίνεται πολλές φορές να επαληθεύεται μέσα στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς κατά καιρούς εμφανίζονται εξουσιαστές μικρής ή μεγαλύτερης εμβέλειας, που ορίζουν την πορεία των πραγμάτων. “Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό” λέει απλά ο λαός.
Οι εξουσιαστές και οι εξουσιαζόμενοι
Υπακούοντας σε αυτό το φυσικό προγραμματισμό, παραδεχόμαστε ότι η ανθρώπινη κοινωνία δημιουργεί αυτόματα εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους. Η άνιση κατανομή της δύναμης υπάρχει σε κάθε σύστημα σχέσεων, ξεκινώντας από το σύστημα του ζευγαριού, της οικογένειας, και επεκτείνοντας στο ευρύτερο οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, θρησκευτικό κ.λπ. υπερσύστημα της ανθρώπινης κοινωνίας.
Πόσο πραγματική είναι όμως μια τέτοια υπόθεση όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα, -ή αλλιώς την εξουσία*- να διαχειρίζονται κατά βούληση την ελευθερία τους και όχι ψάρια που υποτάσσονται στο φυσικό προγραμματισμό; Υπάρχουν a priori μεγάλοι και μικροί άνθρωποι ή είναι η δική μας ματιά ως κοινωνία, που έχει εθιστεί να βλέπει εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, θύτες και θύματα; Αν δεχτούμε αυτό τον διαχωρισμό, τότε συναινούμε για πάντα στον προγραμματισμό της γραμμικής σχέσης “Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό” με την ελπίδα να γεννηθούμε ή να γίνουμε μεγάλα ψάρια. Φοβάμαι, ωστόσο, ότι στο βάθος της προοπτικής μας το ότι έχουμε μάθει να χωρίζουμε τους ανθρώπους σε μικρά και μεγάλα ψάρια είναι προβληματικό από μόνο του. Δεν έχει διαφορά αν είσαι δυνατός ή αδύνατος. Το σημαντικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις είσαι μισός, ψεύτικος, ελλιπής …. Και μισός σημαίνει ούτως ή άλλως αδύνατος, αφού εκχωρείς τις μισές σου ανθρώπινες ιδιότητες στον άλλο που θεωρείς δυνατό. Και κατ’ επέκταση θα βλέπεις και τον άλλον σαν μισό. Στην καλύτερη περίπτωση να βρεις το έτερον ήμισυ. Γιατί ολόκληρο άνθρωπο δεν πρόκειται να βρεις, καθώς η ματιά σου έχει εθιστεί να βλέπει μισά, αντίθετα.
Το παιχνίδι της δύναμης
Αυτό που μας συμβαίνει ως κοινωνία -ο διαχωρισμός δηλαδή των ανθρώπων σε δυνατούς και αδύναμους ξεκινάει μέσα στην οικογένεια, που αποτελεί το κύτταρο της κοινωνίας. Απλό παράδειγμα αυτού του διαχωρισμού είναι μια μητέρα που συγκρίνοντας τα δυο παιδιά της λέει …. “ο μικρός δεν έχει πρόβλημα, η μεγάλη όμως είναι πολύ ευαίσθητη … “.
Αμέσως, οι άνθρωποι χωρίζονται σε μικρούς και μεγάλους, σε προβληματικούς και μη, σε ευαίσθητους και αναίσθητους κ.λ.π. Σε αυτό το οικογενειακό σύστημα ο “μικρός” έχει περισσότερες πιθανότητες να εξουσιάζει μέσα από τη δύναμη που του παραχώρησε η ματιά της μητέρας του, έχει περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξει εξουσία στη βάση ενός “ναρκισσευόμενου εγώ”, να γίνει δηλαδή ένας καλλιτέχνης, ένας πολιτικός, ένας επιχειρηματίας, ενώ η “μεγάλη” μπορεί να εξουσιάζει το περιβάλλον της μέσω της αδυναμίας της, που της παραχώρησε επίσης η ματιά της μητέρας της, αναπτύσσοντας ψυχοσωματικά, ψυχαναγκασμούς, προβλήματα υγείας κ.λπ. Η εξουσία της αδυναμίας είναι από τις πιο αφανείς και πιο μπλεγμένες μορφές εξουσίας και εμφανίζεται ταυτόχρονα με την εξουσία της δύναμης.
Ο καθένας από μας επιδιώκει λίγο ή πολύ να κυριαρχεί στο οικογενειακό, εργασιακό, κοινωνικό περιβάλλον του. Ωστόσο, υπάρχουν και αυτοί που εξουσιοδοτούνται από εμάς τους ίδιους προκειμένου να ορίσουν τα πράγματα σε ευρύτερη κλίμακα, όπως σε ιδεολογικό, καλλιτεχνικό, πολιτικό, επιστημονικό και κάθε άλλο επίπεδο. Έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε το προφίλ των ατόμων που ασκούν εξουσία.
Η ψυχολογία του ηγέτη
Σε αυτό το σημείο πρέπει να κάνουμε έναν ακόμα διαχωρισμό ανάμεσα στην ναρκισσιστική – αυτιστική εξουσία και τη συστημική εξουσία ή αλλιώς την πραγματική ηγεσία.
Στην περίπτωση της αυτιστικής εξουσίας, το άτομο επιζητά την εξουσία σαν αυτοσκοπό, προκειμένου να προσδιορίσει μέσα από αυτήν την ταυτότητά του και να αναπληρώσει το ναρκισσιστικό έλλειμμά του. Συχνά επιλέγει ένα επάγγελμα με εξουσία, όπως για παράδειγμα καλλιτέχνης, πολιτικός, δημοσιογράφος, επιχειρηματίας κ.λπ. ώστε να είναι πάντοτε στο επίκεντρο της προσοχής. Εξωτερικά αυτό το άτομο παρουσιάζεται αψεγάδιαστο, λαμπερό, με αυτοπεποίθηση. Ωστόσο, κάτω από αυτό το παντοδύναμο προσωπείο κρύβεται μια ευάλωτη και εύθραυστη αυτο-εικόνα, που κινδυνεύει να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή. Γι’ αυτό επιλέγει να ταυτίζεται με τον επαγγελματικό του ρόλο και να μπερδεύει αυτό το εξουσιαστικό προσωπείο με το αυθεντικό του πρόσωπο.
Το ρόλο αυτό τον μαθαίνει καταρχήν μέσα στην πατριαρχική οικογένεια. Ο ναρκισσιστικός ηγέτης έχει βιώσει ως παιδί την “τραμπάλα” εξουσιαστή, εξουσιαζόμενου στη σχέση των γονιών του. Και φαίνεται κάποια στιγμή να έδωσε όρκο ιερό, αυτός να γίνει το μεγάλο ψάρι. Ο δρόμος της εξουσίας και όχι της εμπιστοσύνης είναι ο τρόπος που επιλέγει ο εξουσιαστής να σχετιστεί με τους γύρω του. Γι’ αυτό και συνήθως σχετίζεται με κάποιον αδύναμο που αναζητά κάποιον δυνατότερο να τον στηρίζει. Άλλη περίπτωση είναι να έχει μεγαλώσει σε μια απορριπτική οικογένεια, όπου ο μόνος τρόπος για να προσελκύσει το ενδιαφέρον ήταν να αναπτύξει κάποιο ξεχωριστό ταλέντο και έτσι να γίνει σημαντικός στα μάτια τους. Ο εξουσιαστής δεν νοείται χωρίς αντικείμενο εξουσίας, χωρίς ανθρώπους να εξουσιάζει.
Ο ναρκισσισμός είναι κοινό χαρακτηριστικό τόσο στα πρόσωπα εξουσίας όσο και στους ανώνυμους ανθρώπους, καθώς όλοι ανεξαιρέτως επιθυμούν να κερδίζουν την αποδοχή και το θαυμασμό, χωρίς να είναι παθολογικές ναρκισσιστικές προσωπικότητες. Το να θες να πετυχαίνεις ένα στόχο σου είναι λειτουργικός, υγιής ναρκισσισμός. Το να συρρικνώνεσαι όμως κάθε φορά που βρίσκεσαι χωρίς ακροατήριο, το να πρέπει να επιβληθείς γιατί αλλιώς κινδυνεύεις να εξαφανιστείς καθώς δεν έχεις μάθει να υπάρχεις σε ισότιμη σχέση, αυτό είναι δείγμα παθολογίας.
Στη δεύτερη περίπτωση της συστημικής εξουσίας, το άτομο είναι δημιουργός και δημιούργημα της εποχής του. Αναδύεται μέσα από τους κόλπους της κοινωνίας για να εκφράσει συλλογικά οράματα.
Προάγει την αλλαγή. Ξεβολεύει την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων. Με δύο λόγια, εμπνέει, γοητεύει και οδηγεί την κοινωνία σε ανώτερο στάδιο ανάπτυξης. Η εξουσία των ατόμων αυτών τους παραχωρείται από άλλους ως ένδειξη αναγνώρισης της σημαντικότητας του έργου τους. Τότε παύουμε να μιλάμε για εξουσιαστές και μιλάμε για δημιουργούς, ηγέτες, οδηγούς. Ο συστημικός ηγέτης αφουγκράζεται τις συλλογικές ανάγκες, συντονίζεται με το συλλογικό συμφέρον, διαβλέπει τα εμπόδια στην υλοποίηση του οράματος και ισορροπεί μεταξύ οράματος και πραγματικότητας.
Το εμείς πάνω από το εγώ
Ο ρόλος του συστημικού ηγέτη αντιστοιχεί σε έναν άνθρωπο που κατά βάση φροντίζει πολύ. Στην οικογένειά του αναλάμβανε ρόλους που δεν του αναλογούσαν (όπως: παιδί-γονιός όταν οι γονείς δεν ασκούσαν επαρκώς το γονεϊκό τους ρόλο), ρόλοι με μεγαλύτερες ευθύνες και φροντίδες από αυτές που του αντιστοιχούσαν. Μέσα από τους ρόλους αυτούς -που όλοι έχουν κοινό γνώρισμα τη δύναμη- το άτομο αντλούσε ικανοποίηση, αποκτούσε αυτοεκτίμηση, γινόταν σημαντικός στα μάτια των άλλων …. Αποτέλεσμα είναι ως ενήλικος να αντέχει τις πολλές ευθύνες. Γιατί ηγεσία για τον συστημικό ηγέτη σημαίνει ευθύνη.
Συμπερασματικά, όταν ο ηγέτης δεν, έχει στόχο να επιβάλλει τη δική του άποψη στον κόσμο, ικανοποιώντας με αυτόν τον τρόπο τη ναρκισσιστική ανάγκη του για υπεροχή, αλλά να εκφράσει μέσα από το έργο του συλλογικές ανάγκες και επιθυμίες, τότε η εξουσία μετουσιώνεται.
Η εξουσία υπάρχει πλέον όχι για το “εγώ“, αλλά για το “εμείς“. Γιατί πάνω απ’ όλα ο συστημικός ηγέτης υπηρετεί, και “Αυτός που θέλει να είναι πρώτος, οφείλει να είναι πάντων δούλος“.
No comments:
Post a Comment